ΜΙΧΑΛΗΣ ΚΑΚΟΓΙΑΝΝΗΣ - "ΖΟΡΜΠΑΣ"

"Έφυγε" λοιπόν σήμερα από τη ζωή, σε ηλικία 89 ετών, ακόμα ένας μεγάλος Έλληνας, ένας μεγάλος σκηνοθέτης, ένας παγκοσμίως αναγνωρισμένος Έλληνας, ένας "μεγάλος" άνθρωπος...

Ο Μιχάλης Κακογιάννης, γιος της Αγγελικής και του Παναγιώτη Κακογιάννη, γεννήθηκε στη Λεμεσό της Κύπρου, στις 11 Ιουνίου του 1922, και σπούδασε Νομική, Δραματικές Τέχνες και σκηνοθεσία στο Λονδίνο.
Το 1954, με την κινηματογραφική ταινία «Κυριακάτικο Ξύπνημα», ο Μιχάλης Κακογιάννης έκανε την αρχή της διεθνούς σκηνοθετικής του καριέρας. Η «Στέλλα», το «Κορίτσι με τα μαύρα», το «Τελευταίο ψέμα» η τριλογία του: «Ηλέκτρα», «Τρωάδες» και «Ιφιγένεια» και ο «Ζορμπάς» είναι μερικές μόνο από τις ταινίες του που διαγωνίστηκαν και προβλήθηκαν στα εγκυρότερα φεστιβάλ παγκοσμίως και απέσπασαν πολλά βραβεία και τιμητικές διακρίσεις. Στις ταινίες του συνεργάστηκε με μεγάλους Έλληνες ηθοποιούς, αλλά και με γνωστούς και καταξιωμένους ηθοποιούς της Αμερικής και της Ευρώπης.

Από όλες αυτές τις μεγάλες του επιτυχίες ιδιαίτερη εντύπωση μου έκανε η μεταφορά του βιβλίου "Αλέξης Ζορμπάς", του επίσης "μεγάλου" Νίκου Καζαντζάκη στη μεγάλη οθόνη. Κατά τη γνώμη μου ήταν μια εκπληκτική μεταφορά του βιβλίου και με πρωταγωνιστές κολοσσούς της εποχής (Α. Κουίν, Α. Μπέιτς, Λ. Κέντροβα, Ε. Παππά, Σ. Μουστάκας, Γ. Φούντας κ. ά)

Μάλιστα, η ταινία απέσπασε τρία βραβεία Όσκαρ το 1964, με σημαντικότερο το Όσκαρ β' γυναικείου ρόλου για την ερμηνεία της Λίλα Κέντροβα, στο ρόλο της Μαντάμ Ορντάνς. Τη μουσική της ταινίας την οποία έγραψε ο Μίκης Θεοδωράκης έγινε παγκοσμίως γνωστή ως Συρτάκι. Οι σκηνές της ταινίας γυρίστηκαν στην Κρήτη.

Οι δυο τους συναντιούνται στον Πειραιά εντυπωσιασμένος από το πάθος και τον αντισυμβατικό χαρακτήρα τού Ζορμπά, ο αφηγητής τον προσλαμβάνει ως επιστάτη. Στην Κρήτη, εγκαθίστανται στο ξενοδοχείο τής μαντάμ Ορτάνς, μιας ξεπεσμένης σαντέζας, που δεν αργεί να γίνει ερωμένη τού Ζορμπά. Επιθυμεί να αφιερωθεί σε μιαν εργασία χειρωνακτική, με την ελπίδα να γιατρευτεί από τη θεωρητική του αδράνεια. Αλλά σύντομα αλλάζει στόχους, γιατί ο γερο-Αλέξης Ζορμπάς αποκαλύπτει ένα ανεξάντλητο θησαυρό από εμπειρίες, που μαγεύουν τον διανοούμενο. Η εκμετάλλευση τού ορυχείου γίνεται έτσι ένα πρόσχημα, που τούς επιτρέπει να χαρούν ατέλειωτες συζητήσεις και αλήτικες περιπέτειες, που προκαλούνται από την παρουσία τής μαντάμ Ορτάνς. Ο αφηγητής δεν ενδιαφέρεται για κέρδη και επιχειρήσεις, αλλά αναζητεί απαντήσεις στα φιλοσοφικά ερωτήματα που τον τυραννούν. Με την απλή λογική του και την πείρα του πολυτάραχου βίου του, ο Ζορμπάς τού δείχνει ότι οι απαντήσεις -αν υπάρχουν- δεν βρίσκονται στα βιβλία, αλλά μέσα στην ίδια τη ζωή, αρκεί να τη ζει κανείς με πάθος, λυτρωμένος από ελπίδες και προσδοκίες. Ο Ζορμπάς είναι μια ύπαρξη αχόρταγη, χωρίς προκαταλήψεις, και δέχεται ατάραχα τη φτώχεια και την πραγματικότητα τού νησιού, που καταβάλλουν τον νέο του σύντροφο. Ωστόσο, οι δυο φίλοι έχουν κάτι κοινό: την ανησυχία, στον Ζορμπά παράφορη, στον αφηγητή υποταγμένη, μπροστά στο μυστήριο τής ζωής. Το ύφος, άκρως πλούσιο και τολμηρό, καθώς απεικονίζει ανάγλυφα την έντονη διαφορά ανάμεσα σε δύο χαρακτήρες και σε δύο αντίθετες αντιλήψεις τού κόσμου, καθιστά τον Ζορμπά ένα από τα καλύτερα έργα τού Καζαντζάκη.

Οι σκηνές του έργου που εντυπωσιάζουν, πολλές:

Η δολοφονία της χήρας εντυπωσιάζει με την πρωτόγονη αγριότητα του κρητικού λαού που θυμίζει το λιθοβολισμό της Μαγδαληνής στο Ευαγγέλιο.

Ο θάνατος της μαντάμ Ορτάνς που αποκαλύπτει την αντίδραση των ανθρώπων απέναντι στο αναπόφευκτο γεγονός του θανάτου. Την διαφορετικά αντίδραση των ανθρώπων, την πλεονεξία από τη μια μεριά, των μοιρολογοιτριών και της ευγένειας από τη μεριά του Ζορμπά.

Ο χορός του Ζορμπά με τον Καζαντζάκη, που αποκαλύπτει τη φύση του Ζορμπά, όπως έχει τη δυνατότητα να απολαμβάνει τη ζωή στις πιο όμορφες στιγμές της, να "ρουφήξει" τη ζωή στις πιο όμορφες καταστάσεις της. Το ίδιο καταφέρνει να κάνει και ο συγγραφέας, άνθρωπος κλειστός και βαρύς, γίνεται αυθόρμητος, γνήσιος, απελευθερώνεται και συμμετέχει στο πανηγύρι της χαράς.

Οι ιδέες του έργου επίσης αξιοπρόσεκτες: η ιδέα της ελευθερίας, η μικρότητα ανθρώπου και κόσμου, άνθρωπος και Θεός, εθνικές διαφορές και ανθρωπισμός, η μάνα γη, η σχέση φύσης και ψυχής, οι σκέψεις για τη φύση του ανθρώπου είναι κάποιες από αυτές που προβληματίζουν...

Επ΄ευκαιρία λοιπόν, ας δούμε κάποιες άγνωστες σε πολλούς, λεπτομέρειες του βιβλίου "Βίος & Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά", όπως ήταν ο ολοκληρωμένος τίτλος του έργου.

Ο πρωταγωνιστής τού βιβλίου, ο Ζορμπάς, ήταν υπαρκτό πρόσωπο. Το πραγματικό του όνομα, ήταν Γιώργης Ζορμπάς.

Γεννήθηκε στο Λιβάδι τού Δήμου Κολινδρού (Πιερία) το 1869. Ήταν γιος τού Φώτη Ζορμπά, ενός πλούσιου τσέλιγκα και κτηματία, και είχε άλλα τρία αδέλφια (την Κατερίνα, τον Γιάννη και τον Ξενοφώντα). Δούλεψε στο Καταφύγι στα κτήματα και στα κοπάδια του, έγινε ξυλοκόπος, και αργότερα έφυγε για την Χαλκιδική. Στο Παλαιοχώρι έζησε τα πιο κρίσιμα χρόνια τής ζωής του. Εκεί διέμεινε σε έναν φίλο του και εργάστηκε ως μεταλλωρύχος σε μια γαλλική εταιρεία εκμετάλλευσης μεταλλείων στο Ίσβορο (Στρατονίκη). Γνωρίστηκε με τον αρχιεργάτη τού μεταλλείου, Γιάννη Καλκούνη, «έκλεψε» και παντρεύτηκε στο Παλαιοχώρι την κόρη του Ελένη, και έκανε μαζί της 12 παιδιά, από τα οποία έζησαν τα 7, τον Ανδρέα (στρατιωτικός, έζησε στην Αθήνα και ήταν αυτός που απείλησε τον Καζαντζάκη με μήνυση αν έγραφε για τον πατέρα του - γι αυτό άλλαξε τον τίτλο του βιβλίου σε "Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά"), η Φιλιώ (παντρεύτηκε στον Κάλαμο), ο Μανώλης (έζησε στην Κρήτη και έκανε 2 παιδιά), ο Βαγγέλης (έζησε στις Σέρρες), η Ανδρονίκη (παντρεύτηκε στην Καλαμάτα και έκανε 3 παιδιά), η Τασία (παντρεύτηκε στην Κρήτη και έκανε 2 παιδιά) και η Κατερίνα (παντρεύτηκε στο Βελιγράδι και έκανε 2 παιδιά) αλλά οι πόλεμοι και ο θάνατος της γυναίκας του Ελένης, φέρνουν δυστυχία στην οικογένειά του.

Μετά από όλα αυτά εγκαταλείπει το Παλαιοχώρι και την Χαλκιδική και έρχεται στο Ελευθεροχώρι Πιερίας που απέχει οχτώ χιλιόμετρα από τον Κολινδρό, όπου μένει ο αδελφός του Γιάννης Ζορμπάς, ο γιατρός. Το 1915 φεύγει για το Άγιο Όρος με την απόφαση να γίνει καλόγερος. Εκεί θα γνωριστεί με τον Καζαντζάκη και μια δυνατή φιλία θα αρχίσει να δένει τους δυο άντρες. Κατόπιν πηγαίνουν στη Μάνη όπου εκμεταλλεύονται τα ορυχεία τής Πραστοβάς (κοντά στη Στούπα Μεσσηνίας, παραθαλάσσιο χωριό τού Δήμου Λεύκτρου στη Μεσσηνιακή Μάνη).

Το μεταλλείο της Πραστοβάς, γνωστό ως "ανθρακωρυχείο Καρδαμύλης", ήταν δηλωμένο αρκετά χρόνια πριν τον Α΄Παγκόσμιο πόλεμο από τον Π. Πατριαρχέα από την Καρδαμύλη και το στρατηγό Γρηγοράκη από το Γύθειο. Αργότερα το πήραν διάφοροι μέτοχοι ανάμεσά τους και ο Ν. Καζαντζάκης, άσημος δικηγόρος τότε.
Οι προετοιμασίες για τη λειτουργία του άρχισαν από το 1916. Από τότε ήταν εγκαταστημένος ο Ζορμπάς στο σπιτάκι της Πραστοβάς. Μάλιστα στις 2 Απριλίου καλαματιανή εφημερίδα ανάγγειλε την έναρξη της λειτουργίας του μεταλλίου.
Ο Καζαντζάκης ΔΕΝ ήταν τότε εκεί αλλά στο Άγιο Όρος και κατά το τέλος του καλοκαιριού αποφασίζει να πάει στο μεταλλείο για δουλειά (εδώ να πούμε ότι οι κακές γλώσσες έλεγαν ότι ο Καζαντζάκης επίτηδες πήγε στο μεταλλείο, για να αποφύγει τη στράτευση έστω και για λίγους μήνες, αφού το επαναστατικό κίνημα του Βενιζέλου έδειχνε πως σύντομα θα έβγαινε και η Ελλάδα στον πόλεμο στο πλευρό των συμμάχων). Ο Ζορμπάς ήταν τότε 50 ως 55 χρονών και ο Καζαντζάκης 32 -33.
Λεγόταν ακόμη από χωρικούς της Στούπας, του διπλανού χωριού, πως το 1917 τα γερμανικά υποβρύχια από αυτά τα μεταλλεία ανεφοδιάζονταν λιγνίτη. Αλήθεια ή ψέματα κανείς δεν ξέρει...
Το χωριό της Στούπας το οποίο βεβαίως υπάρχει ακόμα και σήμερα, όπως και η "σπηλιά του Καζαντζάκη" όπου ο συγγραφέας περνούσε τις ώρες του διαβάζοντας ή γράφοντας το "Βούδα" του καθώς και η στοιχειωμένη "συκιά της αρχοντοπούλας" που αναφέρει ο συγγραφέας στο μυθιστόρημά του. Υπάρχει επίσης και η εξέδρα πάνω στα κύματα όπου κοιμόταν ο Άγγελος Σικελιανός, εγκάρδιος φίλος του Καζαντζάκη.
Βέβαια στο βιβλίο υπάρχουν αρκετές ανακρίβειες, όχι όμως τυχαίες: δεν είναι αλήθεια ότι οι δυο άντρες συνταξίδεψαν από τον Πειραιά στη Μάνη (όπως προείπαμε πρώτα έφτασε ο Ζορμπάς), τη θέση της Μάνης παίρνει η Κρήτη, η Καλαμάτα γίνεται μεγάλο κάστρο -το Ηράκλειο, ο Ταΰγετος, Ψηλορείτης (και όλα αυτά λόγω της αγάπης του συγγραφέα για το νησί που γεννήθηκε).
Το μεταλλείο πάει κατά διαόλου. Ζορμπάς και Καζαντζάκης το παρατούν, ο πρώτος φεύγει στη Χαλκιδική και μετά στη Σερβία, ο άλλος στην Ελβετία

ο Ζορμπάς σε ηλικία 50 χρονών και δεξιά λίγο πριν πεθάνει

Η ταραγμένη ζωή τού Γιώργη Ζορμπά, θα σταματήσει στα Σκόπια, όπου εγκαταστάθηκε, ξαναπαντρεύτηκε, έκανε και άλλα παιδιά και νέα οικογένεια. Ασχολήθηκε με την εξορυκτική δραστηριότητα (έβγαζε λευκόλιθο και ένα σπάνιο ορυκτό που χρησιμοποιούσαν στις οβίδες και έτσι οι δουλειές του πήγαν πολύ καλά). Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, η κατάσχεση των ορυχείων από τούς Γερμανούς κατακτητές, η πείνα και ναζιστική σκλαβιά τον έστειλαν στον τάφο το 1942. Ο τάφος του βρίσκεται στο νεκροταφείο των Σκοπίων, Μπουτέλ.

Ο τάφος του Ζορμπά στα Σκόπια. Σαν ημερομηνία θανάτου αναφέρεται το 1943 αντί του σωστού 1942